Emre Yücel

Nardugan veya Nar-dogan, Türk halkının Kış Gündönümü’nde (21 – 22 Aralık) doğan Güneş’i müjdeleyen bir festivaldir. Türk kültüründe Nardugan kutlamaları arasındaki ilişkiyi, Nardugan kelimesinin tanımı ve kök analizini anlatmayı ve Tengri, Ülgen, Erlik, Kün Ana (Küneş) ve Hayat Ağacı (Hayat Ağacı) kavramlarına odaklanarak Tengricilik’e dair anlatısal bir bakış sunmayı hedefliyorum. Yeni yıl, Nevruz ve Nardugan’ın birlikteliği de kısaca yansıtılacaktır. Makale, Sümerler ve Türk kültürü üzerine birçok kitap yazan Sümerolog Muazzez İlmiye Çığ’a bir saygı duruşu da içermektedir. Muazzez İlmiye Çığ, Nardugan’a ışık tutan ilk Türk bilim adamıdır. Nardugan’ın çağdaş Türk kültüründe bilimsel ve kültürel kökleri olup olmadığı konusundaki tartışma, bilimsel bir araştırma alanı olarak devam etmelidir. Sadece İngilizce, Rusça ve Türkçe kaynaklara erişebildim. Nardugan etrafında yapılan bu anlatı incelemesi ve araştırmasının eksikliği, Kazakistan, Kırgızistan ve Azerbaycan’da Çince, Rusça, Tatar Türkçesi ve Türk lehçelerinde kaynaklara erişim sağlayan daha fazla araştırmanın olmamasıdır. Daha fazla etnografik, arkeolojik ve coğrafi-sosyal araştırma, Nardugan’ın Ural-Altay bölgesindeki ülkeler, Tataristan, Kazakistan, Kırgızistan, Azerbaycan ve 25 milyon Türk’ün yaşadığı bugünkü Kuzey İran’daki kökenlerinin bulunmasını sağlayacaktır.

Nardugan kelimesi ve çeşitleri

Moğol ve Tatar Türkçesinde Güneş anlamına gelen ‘nar’ kelimesi ve ‘güneş gibi kırmızı / nar gibi kızardı’ ve ‘güneş gibi yanan / nar gibi yanıyor’ gibi çağdaş Türkçe ifadeler bu dilbilimsel söylemden türetilmiş olabilir (1).

Türkçe “Doğmak” fiili ‘nar’ ile birleşerek ‘nardoğan’ oldu (1). Birleşik kelime ‘doğan güneş’ anlamına gelir. Dolayısıyla “Nardugan” terimi, güneşin doğuşu veya doğan Güneş anlamına gelir (2) (3). “Dugan”, “doğan” demenin başka bir şeklidir. Kelimenin diğer karşılıkları nardogan, nartugan, nartavan, nartukan, nardvan, nardavadır (2). Örneğin Tatar Türkçesi uzmanı Ahmetyanov’a göre (referans gerekli) 22 Aralık kutlamaları ile ilgili terimin varyasyonları Tatar Türkçesinden başkalarına geçmiş olabilir. İlbaris Nadirov ve Çuvaş uzmanı V.G. benzer şekilde uzman görüş bildirmişlerdir. Aşağıdakiler, diğer bazı Türk boyları tarafından kullanılan Nardugan’ın bazı isimleridir.

• Tatarlar: Nardugan
• Udmurtlar: Nartugan
• Çuvaşlar: Nartukan (Nartuhan, Nartukhan)
• Mordva Mukşi: Nardvan
• Mordva Erze: Nardava
• Mari: Nardugan

Udmurtların kendi kış kutlamalarını Nartugan olarak adlandırıp adlandırmadıklarını belirlemek için daha fazla kanıta ihtiyacımız bulunmaktadır. Udmurt Cumhuriyeti’nde (veya Udmurtiya’da) ve Başkurdistan’da yaşayan Udmurtlar gündönümünde kutlamalar yaparlar (4). Başkurdistan’da yaşayan Udmurtlar, Müslüman çevreleri tarafından Hıristiyan dini asimilasyonundan korunmuş olabilir ve bu da gündönümünden önce toplu mevsimsel ritüellere izin verir. Bir araştırmacı notları şöyle demektedir:

‘Vereshchagin’e göre, [o zamanlar] şimdiki Şarkani bölgesinde yaşayan Udmurtlar, Noel Günü’nde benzer şekilde adlandırılan bir tören kutladılar (Vereshchagin 1995: 63) (5); Vladykin, tatilin tolsur ‘kış birası’ olarak adlandırıldığını bildirir (Vladykin 1994: 226) (6). Bugün, kış gündönümü ve Noel vozho dyr’nin başlangıç ​​dönemini işaret ediyordu. Glazov ilçesinin Udmurtları buna vozho shyd s’ion- vozho çorbasının yenilmesi’ adını verdiler (Pervukhin 1888: 125, 135) (7).’

Bu bulgu, Udmurtların kış gündönümü ile ilgili bir kutlamayı kutluyor olabileceğini doğrulamaktadır, ancak ‘Nartugan’ kelimesine yapılan bir atıf eksiktir.

Nardugan’ın eş anlamlıları olabilir. Örneğin Çuvaşlar, Nartukan’ın yanı sıra Yeni Yıl kutlamalarına veya ritüellerine surkhuri veya sēnē sul (çene çul) de derler. (8)

Tegnriciliğin- eski Türk kültüründe, Güneş ve Gökyüzü Tanrısı Tengri’nin- Tatar halkının geleneksel kültürünün oluşumu üzerindeki etkisi incelenmiştir (9). Tatar kültüründe inanç sisteminin ana unsurlarından biri de Tatar takvimine göre bayram kültürüdür. Ana Tatar takvim tatillerinin- Sabantuya, Jiena ve Nardugan- kökeni, Tatarların ataları tarafından Tengri ve ruhani ataların onuruna mevsim değişikliğinin sınır dönemlerinde düzenlenen halka açık dua ve kurban törenleriyle bağlantılıdır (10).

Nardugan sırasındaki etkinlikler

Nardugan, hayat ağacını temsil eden ağacın etrafında dilek tutma, hediyeler verme, dans etme ve şarkı söyleme zamanıdır. Ülgen, Nardoğan sırasında tüm dilekleri yerine getirir. İnsanlar hayat ağacını temsil eden bir çam ağacının (Akçam) altında kutlama yaparlar. Türkler, karanlığı yendiği ve dolayısıyla doğan bir güneşe ve daha uzun günlere karşı savaşı kazandığı için Ülgen’e minnettardır. İnsanlar Ülgen’e en sevdikleri hediyeleri ağacın dibine hediye olarak koyarlar (ama hediyeler, Cengiz Aytmatov’un romanında tasvir edildiği gibi çocuklar ve sevdikleri içindir- bu konuda daha fazla bilgi aşağıda, ‘Ayaz Ata’ alt başlığı altında). Etkinlikler arasında öykü anlatımı, şakalar ve falcılık ile ziyafet yer alır .

Çuvaş, evlilik çağındaki (8), (11) gençlerin gelecekteki yaşamlarını tahmin etmek için fal oyunları içerir. Gençlerin evlendikten sonra gelecek yaşamlarına ilişkin kehanetin benzer etkileşimi, Nardugan çevresindeki Mordovya ve Tatar Türk düğün törenlerinde ve folklorunda da görülmektedir (11). Örneğin, ‘Nardutan’ terimi, Tatarlar tarafından 22 Aralık kış gündönümü kutlaması için kullanılır. Başlığı Halk Alametleri: İster inan ister inanma’ (1987) gibi çevrilebilecek Rusça bir kitapta bu konu geçer (12). Kazan’da yaşayan Tatarlar da kış gündönümünde oynanan oyunlar için ‘nardugan çabu’ tabirini kullanırlar (13). Oyunlara Kızılbaş Türkleri, Türkmenler, Bessarabiye Ermenileri ve Komilerde de rastlandığı söylenmektedir (1). Tatarlar Nardugan döneminde oyunlar oynar, fal bakarlardı (14).

Yeni Gün Nevruz ile Kış Gündönümü Kutlaması Nardugan’ın Bağlantısı

Bazı kültürlerde Nevruz (yeni gün) ve Nardugan birbirinin yerine kullanılabilir veya bazı toplumlar birini bilip diğerini bilmeyebilirler (15).  Bu, iklim kuşağındaki farklılıklardan kaynaklanabilir. Farklı adlara sahip başka terimler de vardır. Örneğin, kuzey Türk grupları ve Gagavuz Türkleri nevruzu yeni yıl ya da yeni kutlama günü olarak sözlüklerinde taşımayabilirler, ancak bu tür kutlamaları Nardugan ya da benzeri kış kutlamaları ile ilişkilendirebilirler. Bazı örnekler:

• Altaylardan Çılgayak,
• Hakaslar arasında Çilpazi,
• Yakutlar arasında Isiah ve
• Kırım Türkleri arasında Sabantoy (Sapan-tuyi).

Türk dünyasında bugün çok eski çağlardan beri Türkler için özel bir gün olarak kabul edilmiştir. Bugün çeşitli ritüeller gerçekleştirilerek kutlamalar yapıldı. İnsanlar ‘yeni güne’ birçok isim verdiler (16). Nevruz, Norız, Navrız, Ergenekon, Bozkurt, Çağan, Nooroz, Nevruz, Nevruz, Noyruz, Navrez, Gündönümü, Mevris, Milletin Büyük Günü, Ulu Kün, Kürklü Marta, Bahar Bayramı, Yılbaşı, Yeni Gün, Mereke, Meyram Olarak Bilinen, Nartukan, Nartavan, Isiakh Bayramı, Bahar Bayramı, Yörük Bayramı, Altay Ködürgeni, Sultan-ı Navrız, Sultan-ı Nevruz, Nevruz Sultan, Mart Nine, Baba Martı bunlardan bazılarıdır. Kış Gündönümünden (21-22 Aralık ) sonra ilk dolunayın sonuna kadar olan Nardugan hariç tüm bu kutlamalar 21 Mart’ta yapılır.

Ülgen, Erlik, Kün Ana (Küneş Ana)

Eski Türklerin mitolojik inanışlarına göre ışık ve karanlık (gündüz ve gece) sürekli savaş halindedir. 21 Aralık’ta uzun bir mücadelenin ardından Güneş geceyi yener ve ardından günlerin uzamasıyla Güneş yeniden doğar (Nardugan = Doğan Güneş).

Bu inanışa göre hayat ağacı (Beyterek veya Temir Kazık), yeryüzünün tam kalbinden insanlar ile Tanrı arasında bir kanal oluşturarak, Tanrı’nın (Ülgen – Tengri) yaşadığı yüce Gökyüzüne ulaşır (Temir Kazık, Sirius yıldızıdır ve Beyterek hayat ağacıdır – buna daha sonra değineceğiz). Sevinci ve mutluluğu paylaşan Ülgen, Nardugan sırasında tüm dilekleri yerine getirir.

Erlik, siyah cüppeli ve uzun siyah saçlı, bazı alçaltıcı niteliklere sahip oldukça güçlü bir figürdür. Kan kırmızısı gözleri, kanlı yüzü ve yılanlarla dolu bir vücudu olan bir akılsızdır. Kocaman bir göbeği vardır (o kadar büyük ki kemer tutmakta zorlanır ve o kadar büyük ki insanlar ölçmekte zorlanır) (17). Boynuzları ve uzun kirpikleri olan uzun göz kapakları vardır. Erlik kötüdür. Bize Krampus’u (18) hatırlatmaktadır. Altay Türkleri kötülüğü Erlik’e atfeder.

Erlik, Nardugan hariç yılın her günü şeytanı canlandırır. Yaratılışın başında Erlik iyiydi. Yaratıldıktan sonra, insanların ve canlıların sağlam zeminde yaşayabilmeleri için suların derinliklerinden toprağı üflemiştir. Eski Türk mitolojisine göre ilk yaratılışta sudan başka bir şey yoktu. Derinlerden toprak çıkarabilecek kadar güçlü olan tek kişi Erlik’ti. Böylece insanların yaşaması için ‘zemin’ oluşturmuştur. Ancak Erlik daha sonra Ülgen’in Dünya’dayken Altın Dağ’da altın bir tahtta oturduğunu öğrenince kıskançlığa kapılır. Altın Dağ ve altın taht, kadim Türk kültüründe gücü ve aydınlanmayı simgeler. Öfkelenen Erlik kötülüğe döner (17).  Başka bir versiyonda Erlik, Ülgen’in çamurdan yarattığı insandır. Başta Erlik iyidir. Daha sonra kendisini Tanrı Ülgen ile eşit görmeye başlar. Sonunda Ülgen, Erlik’i yeraltına atarak cezalandırır (19).

Nardugan’da Erlik bir dönüşüm geçirir. Erlik kırmızı bir kaftan, şapka, kemer ve deri çizmeler giyer. Erlik’in giydiği ‘kırmızı’ kaftan, Orta Asya ve Altay’daki deri kemer ve çizmelerle eski Türk kıyafetlerinin bir kanıtı. Bu tür giysiler bölgede öne çıkan sert soğuğa karşı koruma sağlar. Şapka belki de Erlik’in boynuzlarını gizleyen zekice bir ektir. Kırmızı renk göze çarpar; ‘Türk’ün gözü kırmızıdadır’ sözü buraya uymaktadır. Erlik, içinden çocuklara hediyeler ve tatlılar verdiği büyük bir çuval taşır (17).  İri göbek, kırmızı cüppe, deri kemer ve botlar ve büyük bir çuval güzellik gibi bazı özellikleri, Noel Baba’nın (20) modern resimleri gibidir. Kocaman göz kapakları ve kanlı gözleriyle iğrenç görünümüne ne demeli?

Erlik neden sadece Nardugan döneminde ihtiyaç sahiplerine ve çocuklara yardım eden, hediyeler veren mükemmel bir adam olmaktadır? Erlik, yaratılışının ilk günlerine göre daha iyi olduğu, canlıların hayatta kalabilmesi için Dünya’yı okyanusların derinliklerinden getirdiği bir vasiyet nedeniyle mi eskiden olduğu gibi iyiliğe dönüşmektedir? Erlik’in Nardugan sırasındaki iyi davranışı, oyuncaklar vererek, arkadaşça davranarak ya da en azından Kış Gündönümü’nün sonunda karanlık kaybettiği için insanlara ‘iyi görünerek’ sempati kazanma girişimi olabilir.

Ülgen ve Erlik’ten ayrı başka mitolojik figürler de vardır. Böyle bir figür, özellikle Kazakistan’da Noel Baba’ya benzeyen Ayaz Ata’dır. Ayaz Ata, Kırgızistan’da da görülebilir. Şahta Baba, Azerbaycan ve Özbekistan’da Ayaz Ata’nın bir benzeridir. Özbek Türkçesinde Şahta kelimesinin ocak anlamına gelmesi manidardır. Benzer bir karakter Tatar kültüründe Kış Baba’dır (21).  Ülgen veya Erlik’in oynadığı rol, zamanla farklı yörelerde Ayaz Ata’ya dönüşmüş olabilir.

Ayaz Ata, Ayas Han, Şahta Baba

Ayaz soğuğun tanrısıdır. Bilinen diğer eşdeğer kelimeler Ayas veya Ayoz’dur. Ay ışığından (ay ışığı) yapılmıştır, bu ‘ay’ (ay) ile Ayaz arasındaki ilişkiyi açıklar. Örneğin günümüz Türkçesinde ‘donuyor’ anlamına gelen ‘ayaz çıkmış’ ifadesi bu kavramdan gelmektedir. Ayaz, bugün bile Türklerin yaşadığı her bölgede “yakacak kadar soğuk hava” anlamına gelir. Bu kültürün ortaya çıktığı Orta Asya, uçsuz bucaksız hava koşullarına sahiptir (22). Ancak günümüz Türkiye Türkçesinde ‘Ayaz’ tabirinin kullanıldığını görmekteyiz. Ayas, Altay Türkçesinde açık hava anlamına da gelir ve açık havanın ertesi gün gelecek dondurucu günlerin habercisi olduğuna işaret eder.

Ayaz Ata (23) Soğuğun Atasıdır, esen soğuk havalarda ve en soğuk havalarda rahat yaşar. Bu nedenle Ayaz Ata, ‘Soğuk Baba veya Ayaz Baba’ olarak da tercüme edilebilir. Azerbaycan ve Özbek Türklerinde ‘Soğuk Baba veya Ayaz Baba’ anlamına gelen Şahta Baba, Ayaz Ata gibidir. Ayaz Ata da Rus kültüründeki Ded Moroz gibidir. Bu karakterler mavi giyerler. Cübbelerinin rengi Erlik’in Nardoğan sırasında giydiği kırmızı kaftandan farklıdır (24).

Ayaz Ata, kısır kadınları doğurgan kılmak, çocuklara isim vermek, çiftçilere bereket sağlamak, ihtiyaç sahiplerine yardım etmek ve doğru yolu göstermek gibi ilahi güçlere sahip bir grup karakter ile anılır (25). Erlik bu yeteneklerin hiçbirine sahip değildir. Bu Erlik ile aralarındaki başka bir farktır.

Bu karakterler, kültürel yaşamı koruyup genişleterek hikayelerde ve günlük hayatta canlı görünürler. Örneğin E. Kaymak, Cengiz Aytmatov’un romanlarını incelemiş ve Ayaz Ata’nın Kırgız toplumundaki rolünü anlatmıştır (26). Cengiz Aytmatov, Ayaz Ata’nın Nardoğan Arifesi kutlamaları için Ağacı süslediğini, yılbaşı eğlenceleri düzenlediğini ve çocuklar arasındaki anlaşmazlığa çare bulduğunu anlatmaktadır. Bu romanda Ayaz Ata, Batı dünyasındaki Noel Baba’ya benzer. Ayaz Ata, Kazak kültüründe Noel Baba ile bütünleşmiştir.

Ayaz Ata, soğukta ortaya çıkan ve ihtiyaç sahiplerine yardım eden, çocuklara hediyeler veren bir aziz olarak kabul edilir. Kazaklar ayrıca, at ve hayvancılıkla uğraşanlar arasında görülen Soğumbaşı (27) ile gelen kışla birlikte başka bir kutlama yaparlar. Nardoğan kutlaması yani yeni yıl kırsalda Soğumbaşı ile birleşmiş olabilir (2) (28).

Erlik ve Ülgen, Ayaz Ata’nınkinden çok farklı olmayan bir kültürün karakterleridir, ancak bazı farklılıklar vardır. Nardugan’da tüm dilekleri kabul eden Ülgen, Ayaz Ata’ya dönüşmüş olabilir ya da en basitinden Erlik ve Ülgen karakterleri Ayaz Ata’dan başka bir yörede farklı bir kültürel mitolojiye ait olabilir. Herhangi bir bağlantı iddiası daha fazla araştırma gerektirir (29).

Son olarak ‘ağaç’ Nardugan’da hayati bir rol oynar.

Hayat Ağacı – Beyterek – Bayterek ve Temir Kazık

Hayat ağacı, Dünya’nın kutsal yerleri ile ilahi gökler arasında kutsal bir bağ, araç veya kanal oluşturan, Dünya ile Gökyüzünü birbirine bağlayan efsanevi kutsal sütun veya ağaçtır. Tanrıçalar ondan iner. Kahramanlar atlarını bu ağacın yeryüzündeki kısmına, Erlik yer altındaki kısmına, Ülgen göksel kısma bağlarlar. Bu ağaç, Beyterek, üç kısımdan oluşur.

1. Altanterek (Altındirek); gökyüzünde bir parça
2. Temürterek (Demirdirek); yeryüzündeki kısım
3. Pakırterek (Bakırdirek); yerdeki kısım.

Temir Kazık (Demir Kazık) Kuzey Yıldızı, Beyterek ise Dünya’dan kuzey yıldızına bağlanan yoldur. Beyterek, Dünya’yı tanrısallığa bağlayan tek araç olabilir (28). Temir Kazık, kelimesi kelimesine ‘demir kazık’tır. Geniş Orta Asya’daki Türk boyları tarafından yapılan yurtlarda veya evlerde, genellikle yurtların tam ortasında, yurtları yerden toprağa bağlayan, sağlam bir kazıkla tutturulmuş bir çadır vardır. Yerden çadırın üst tarafındaki deliğe bakıldığında, gece gökyüzündeki yıldızlar görülür. Gökyüzündeki en parlak yıldız gibi görünen Temir Kazık metaforu bu görüşten doğmuş olabilir (30).

Eski Türkler çevrelerindeki ağaçları yurtlar ve ayinler için kullanmış olmalılar. İlk Türklerin Sibirya taygalarında (ormanlarında) veya Sibirya’dan Doğu Macaristan’a ve Karadeniz’in kuzeyine kadar farklı türde büyük ağaçların bulunduğu, göklere kadar uzanan uçsuz bucaksız kozalaklı çam ormanlarının yaşadığı bölgelerde yaşadığı sanılmaktadır. Özellikle kuzey ormanları aylarca karla kaplıdır (29). Bu, Nardugan için hayat ağacını temsilen neden bir çam ağacının arandığını açıklayabilir. Türklerin motivasyonu ne olursa olsun Nardugan kutlaması için kullanılan ağaç ilahi bir araç olmuştur (31). Hunlar, Köktürkler (Göktürkler), Karakoyunlular ve hatta Osmanlılar gibi eski Türk boylarının el sanatlarında ve kültürel miraslarında hayat ağacının izleri görülmektedir. Örneğin Divriği Ulu Cami yan duvarında hayat ağacı oyulmuştur (32). Bir başka hayat ağacı tasviri de Sivas-Gökmedrese sınırında, Selçuklulardan kalma bir medresedir (33).

Bu ağaç kavramı, diğer kültürlerin hayat ağaçları ile benzerlikler gösterebilir. Temir Kazık gibi farklı kültürler de kutsal ağaçları mitolojik olarak ‘dünya ekseni’ olarak görür. Örneğin İskandinav kültürünün mitolojik ağacı olan Yggdrasil buna güzel bir örnektir. Dünya’nın ekseni olarak yerin derinliklerinden göğe çıkan bir ağaç olarak tasvir edilen hayat ağacı, Sümerlerde de bir inanıştır. Gök Tanrı (Sümerlerde Dengir, Türklerde Tengri veya Tengere, Ülgen) hem Sümer hem de Türk mitolojilerinde ağacın en yüksek ucunda yaşar. Sümerler, Asurlular, Frigler ve Hititler, Hayat Ağacı kültünün kültürel perspektiflerini Türk kültürüne benzer çağrışımlarla paylaşırlar (34). Tevrat, hayat ve bilgi ağacından bahseder (35). Menora onun bir sembolü olabilir (36). Museviliği kabul eden Türk boyları Hazarlar nedeniyle Türk kültüründeki hayat ağacı ile Yahudi kültürü arasında bir bağlantı olabilir (37). Amerikan Yerlilerindeki (Anasazi) kutsal ağaçlar ile Türk kültüründeki hayat ağacı arasında da bir ilişki vardır. Kırgızistan ve Kızılderili kültüründe kemer/Juniperus ve Akça Kayın/Huş ağacı kutsaldır (38) Türklerin huş ağaçlarını dini törenleri gereği diktiklerini biliyoruz (19). Yakutların da benzer bir ağaç kültü vardır (yani Aal Luuk Mas) (39). Kuzey Başkurdistan’da yaşayan Udmurtlar, bir kış gündönümü kutlamasında bir kâseye bir parça ekmek koyar ve kışın (ilkbaharda yerini huş ağacına bırakır) ateşe verirler (4).

Sonuç olarak Nardugan, kış gündönümünde Türk insanını birleştiren, pek çok kültür ve din ile beklenmedik ve şaşırtıcı şekillerde bağlantı kuran bir kutlamadır. Nardugan hakkında bir kitap da yazan Muazzez İlmiye Çığ ile Çam Bayramı, Çam Bayramı röportajının önemli detaylarını da burada anmak istiyorum. Bunun için bakınız (40) (41) ve http://www.butundunya.com/pdfs/2018/01/2018-01.pdf

Mutlu Nardugan!

KAYNAKÇA

1 ZARIPOVA, Ç. &. Türk Dünyası Araştırmaları. Tatar Türklerinin Mevsimlerle İlgili Gelenekleri., 2004. Disponivel em: <https://turkoloji.cu.edu.tr/CAGDAS%20TURK%20LEHCELERI/culpan_zaripova_tatar_mevsim_gelenek.pdf>. Acesso em: 21 December 2022.

2 KARAKURT, D. Türk söylence sözlüğü – Açıklamalı Ansiklopedik Mitoloji Sözlüğü. ResearchGate.net, 2011. Disponivel em: <https://www.researchgate.net/profile/Deniz-Karakurt-2/publication/342588636_TURK_SOYLENCE_SOZLUGU/links/5efc14e5458515505080fbb1/TURK-SOYLENCE-SOZLUGU.pdf>. Acesso em: 16 December 2022.

3 ULUKAYIN. Winter Solstice: What are Yule, Saturnalia and Nardugan? ULUKAYIN, 2022. Disponivel em: <https://ulukayin.org/winter-solstice-what-is-yule-saturnalia-and-nardugan/>. Acesso em: 15 DECEMBER 2022.

4 E. TOULOUZE, L. N. Udmurt Animist Ceremonies in Bashkortostan.. Journal of Ethnology and Folkloristics, 8(1), 111-120., 2014. Disponivel em: <https://hal-inalco.archives-ouvertes.fr/hal-01275678/>. Acesso em: 21 December 2022.

5. Vereshchagin, G. E. 1995. Sobranie sochinenii. I. Votiaki Sosnovskogo.
6. Vladykin, V. 1994. Religiozno mifologicheskaia kartina udmurtov.
7. Pervukhin, N. 1888. Eskizy predanii i byta inorodtsev Glazovskogo uezda.

8 E.A. IAGAFOVA, I. G. P. Surkhuri: new year holidays in traditional and modern rituals of the Chuvash. Samara Journal of Science Vol 5 No2, 2016. ISSN ISSN 2782-3016. Disponivel em: <https://snv63.ru/2309-4370/article/view/22095>. Acesso em: 21 December 2022.

9 MUSTAFAYEV, V. KAŞKAY TÜRKLERİNDE TANRI, GÖKSEL VARLIKLAR VE GÖK/MAVİ. Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 2022. Disponivel em: <https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2312846>. Acesso em: 21 December 2022.

10 RAVILYEVICH, A. I. TENGRIANITY IS ONE OF THE FACTORS FOR THE FORMATION OF TRADITIONAL CULTURE OF THE TATAR PEOPLE. ИНФОРМАЦИЯ О ПУБЛИКАЦИИ INFORMATION AND PUBLICATION, 2005. Disponivel em: <https://www.elibrary.ru/item.asp?id=9114776>. Acesso em: 21 December 2022.

11 L. I., M. &. V. I. R. Finno-Ugric and Turkic Ethnocultural Space Volga Region: The Level of Interaction.. Online Journal of Communication and Media Technologies, 9(4), e201932., 2019. Disponivel em: <https://www.ojcmt.net/download/finno-ugric-and-turkic-ethnocultural-space-volga-region-the-level-of-interaction-6441.pdf>. Acesso em: 21 December 2022.

12 KHUSAINOV, Z. A. European Journal of Natural History, (3-С), 125-127. FOLK PEDAGOGY–THE BASIS OF THE FORMATION OF ECOLOGICAL CULTURE OF STUDENTS, 2016. ISSN ISSN 2073-4972. Disponivel em: <https://s.science-sd.com/pdf/2013/2/24103.pdf>. Acesso em: 21 December 2022.

13 GULER, O., Kirillova, Z. N., & Sahin, L. (2018). Lexical features of christian tatar subdialects. Amazonia Investiga, 7(15), 185-189., 2018. Disponivel em: <https://amazoniainvestiga.info/index.php/amazonia/article/view/438>. Acesso em: 21 December 2022.

14 ŞENOCAK, E. HALK ANLATI VE İNANIŞLARINDA MİTOLOJİK BİR MEYVE: NAR. AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 2015. ISSN ISSN: 2147-2610. Disponivel em: <https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/620714>. Acesso em: 21 December 2022.

15 KILDIROĞLU, M.. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (25), 315-338. GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE TÜRKLERDE NEVRUZ. Disponivel em: <https://www.kafkas.edu.tr/dosyalar/sobedergi/file/25/18.%20Mehmet%20KILDIRO%C4%9ELU(1).pdf>. Acesso em: 21 December 2022.

16 TEK, R. NEVRUZ VE GÜNLERLE İLGİLİ ÇAĞATAYCA YAZILMIŞ BİR METİN ÜZERİNE DEĞERLENDİRME. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 2019. ISSN e-ISSN: 2458-827X. Disponivel em: <https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/748423>. Acesso em: 21 December 2022.

17 ASENA, G. A. Turkish God Belief before Islam ‘İslam Öncesi Türk Tanrı İnancı. First. ed. Ankara: Altınordu Yayınları, 2021.

18 RIDENDOUR, A. The Krampus and the Old, Dark Christmas. Port Townsend, WA: Feral House, 2016.

19 GÖMEÇ, S. Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet. Tarih Araştırmaları Dergisi, 2003. ISSN ISSN: 1015-1826. Disponivel em: <https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/782544>. Acesso em: 21 December 2022.

20 TARIH, T. Bay Ülgen. Türkçe Tarih, 2016. Disponivel em: <https://turkcetarih.com/tarihte-turkler/turk-mitolojisi-ve-inanclari/bay-ulgen-2/>. Acesso em: 16 December 2022.

21 AZMAK, M. tarihistan. Ayaz Ata, 2015. Disponivel em: <https://www.tarihistan.org/yazarlar/muammer-azmak/ayaz-ata/5108/>. Acesso em: 17 December 2022.

22 TAşAğıL, A. Eski Türk Tarihinin Zaman ve Mekandaki yeri. In: TAşAğıL, A. Kök Tengri’nin Çocukları. 18. ed. Topkapı İstanbul: Bilge, v. 1, 2020. Cap. 2, p. 29-35.

23 AYDıN, M. Türk Mitoloji Ansiklopedisi. Dr Murat Aydın, 2012. Disponivel em: <https://drmurataydin.com/turk-mitoloji-ansiklopedisit.pdf>. Acesso em: 15 December 2022.

24 RODGERS, A. Grandfather Frost Comes to Visit. Steppeing out, 2011. Disponivel em: <http://annarodgers5.blogspot.com/2011/01/grandfather-frost-comes-to-visit.html>. Acesso em: 15 December 2022.

25 KıLıÇ, E. Uygur Türklerinin Destan ve Halk Hikayelerinde Hızır Tipi. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, v. 4, n. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/319117, p. 45*55, 204.

26 KAYMAK, E. ethnopedagogy.com. Ethnopedagogıcal Values in Cengiz Aytmatov’s Novel ‘The Day lasts more than a Hundred Years! – Cengiz Aytmatov’un ‘Gün Olur Asra Bedel’ romanındaki Etnopedagojik Değerler, 2022. Disponivel em: <https://www.ethnopedagogy.com/wp-content/uploads/2022/06/C-2-S-2-4.pdf>. Acesso em: 16 December 2022.

27 JANNAT ERGAIEVA, N. Ş. Kazak Kültürü. Almatı: Katev Uluslararası Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, Al Farabi Kitabevi, 2001.

28 JARDEMBEK. Jardembek. Kazak Kültürü (Қазах мадениеті), 2011. Disponivel em: <https://jakekhankeldi.wordpress.com/2011/07/02/kazak-kulturu>. Acesso em: 17 December 2022.

29 KAHVECİ, G. Kastamonu University Journal of Forestry Faculty. Traditional Usage of the Fir Species: Fir as a Christmas Tree from Middle Asia to Europe, 2012. ISSN 1309-4181; e-ISSN: 1309-4181. Disponivel em: <https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/159536>. Acesso em: 16 December 2022.

30 DAĞ, Ü. Milli Folklor. TÜRK VE İSKANDİNAV MİTOLOJİSİNDE AĞAÇ SEMBOLİZMİ, 2021. ISSN ISSN: 1300-3984; e-ISSN: 2146-8087. Disponivel em: <https://dergipark.org.tr/en/pub/millifolklor/issue/66376/819200>. Acesso em: 16 December 2022.

31 ARSLAN, S. TÜRKLERDE AĞAÇ KÜLTÜ ve “HAYAT AĞACI”. International Journal of Social and Educational Sciences – Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, https://dergipark.org.tr/tr/pub/ijoses/issue/8546/106027, v. 1, n. 1, p. 60-71, June 2014. ISSN 2148-8673.

32 MERVE DUYDU, O. B. Türk Mitolojisinde “Hayat Ağacı” Sembolü ve Bu Sembolün Sanata Yansımalarından Örnekler. ATLAS Journal, https://atlasjournal.net/index.php/atlas/article/view/380/372, v. 6, n. 36, p. 1042-1050, December 2020. ISSN 2619-936X.

33 Çığ, M. İ. Noel Bayramının. Bütün Dünya, 2018. Disponivel em: <http://www.butundunya.com/pdfs/2018/01/2018-01.pdf>. Acesso em: 21 December 2022.

34 ÖZ∗, C. Journal of International Social Research. KÜLTÜREL SÜREKLİLİK BAĞLAMINDA ANTİKÇAĞDAN GÜNÜMÜZE KUTSAL AĞAÇ VEYA HAYAT AĞACI., 2018. Disponivel em: <https://www.researchgate.net/profile/Cueneyt-Oez-2/publication/324757557_KULTUREL_SUREKLILIK_BAGLAMINDA_ANTIKCAGDAN_GUNUMUZE_KUTSAL_AGAC_VEYA_HAYAT_AGACI/>. Acesso em: 16 December 2022.

35 ROSENAK, M. Tree of life, tree of knowledge: Conversations with the Torah. [S.l.]: Routledge, 2019.

36 LONG, A. Asherah, the Tree of Life and the Menorah: Continuity of a Goddess symbol in Judaism? [S.l.]: Routledge, 2007.

37 KARATAY, O. Hazarlar Yahudi Turkler Turk Yahudiler ve Otekiler. 1. ed. Istanbul: Kripto, v. 1, 2014.

38 ARSLAN, A. A. KIZILDERİLİVE TÜRK KÜLTÜRÜNDE HAYAT AĞACI. Turk Dunyasi Arastirmalari, 2009. ISSN Issue 178, p83-100. 18p. Disponivel em: <https://web.s.ebscohost.com/abstract?direct=true&profile=ehost&scope=site&authtype=crawler&jrnl=02550644&asa=Y&AN=37218945&h=Qcx6c0JzKQSaS3l0txLzlVF8Qvgg3gKe5Vaxlw4eSdpmYbtLfIvHOAP8hLdW%2f1%2brHQ9wUkP%2b2h3zyMMEL%2bBP3Q%3d%3d&crl=c&resultNs=AdminWebAuth&r>. Acesso em: 16 December 2022.

39 ERGUN, P. Aal Luuk Mas. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, https://d1wqtxts1xzle7.cloudfront.net/77884654/765-libre.pdf?1641125091=&response-content-disposition=inline%3B+filename%3DAal_Luuk_Mas.pdf&Expires=1671220304&Signature=JKX-3kMWNL~6ABozq6hqK3Rpb9Y4gC2RBeb1IL5~K7ExykAH9SIxAM4ZM-ug5HNjQuues7TsUfRfHBR2okmItw, v. 33, 2005.

40 ÇAM Bayramı. Kaynak Yayinlari, 2022. Disponivel em: <https://www.kaynakyayinlari.com/cam-bayrami-p364595.html>. Acesso em: 15 December 2022.

41 Çığ, M. İ. Yılbaşının kökeni Nardugan bayramı. Milliyet gazetesi, 21 December 2019.

42 BAYAT, F. Kadım Türklerin Mitolojik Hikayeleri. [S.l.]: Ötüken Neşriyat, 2017.